مقدمه:
مفهوم مجازات :
مجازات در لغت به معنای جزا دادن، پاداش و کیفر آمده است. در اصطلاح حقوقی تعاریف متفاوتی از مجازات به عمل آمده است:
«مجازات عبارت از تنبیه و کیفری است که بر مرتکب جرم تحمیل می شود. مفهوم رنج از مفهوم مجازات غیر قابل تفکیک است و در واقع رنج و تعب است
که مشخص حقیقی مجازات می باشد»و یا »مجازات واکنش جامعه علیه مجرم» است. در مورد تعریف ارائه شده باید اذعان نمود که علمای حقوق
در بدست آوردن حقیقتی از مجازات وتعریف واقعی و اصطلاحی آن عنایت خاصی مبذول نداشته اند چرا در تعریف مجازات بایستی جنبه های مختلف آن مطمح نظر قرار گیرد:
اولاً- مجازات ملازمه با عدالت واقعی دارد . پس اولین نکته در بیان تعریف مجازات ، رعایت عدالت است.ثانیاً- اگر برای شناخت حقیقت مجازات به تاریخ مراجعه کنیم ،
ملاحظه میشود که مجازات در ابتدای امر عبارت از عکس العمل جـامعه در مقابل عمل مـجرمانه بوده ، ولی بعد ها که جامعه تشکیلات وانتظامـی یافت و دولـت به وجود آمد ،
این عکس العمل اجتماعی هم شکل حقوقی به خود گرفت . بنابرین مجازات باید هدفی را تعقیب واین هدف می بایست در تعریف کاملاً مشخص گردد.
ثالثاً- واضع واجرا کننده مجازات باید در تعریف ذکر شود.رابعاً- محدوده مجازات باید مشخص شود.باتوجه به این نکات میتوان مجازات را این گونه تعریف کرد:
« مجازات مجموعه قواعد مورد تائید جامعهاستکه ضامن اجرای عدالت واقعی است وسعی در هدایت مجرم اصلی و یا احتمالی، بازدارندگی دیگران از ارتکاب جرم
، ارضاء فطرت عدالت خواهی مجنی علیه و حمایت از جامعه را دارد که توسط قوه مقننه وضع و به وسیله قوه قضاییه به مورد اجرا گذارده می شود»
حال که مجازات از نظر حقوقی مشخص شد، باید دید قانون گذار جرم را چگونه تعریف نموده است : در ماده 2قانون مجازات اسلامی آمده است :
«هر فعل وترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب می شود»با توجه به منطوق این ماده وتعریف اصطلاحی مجازات ،
میتوان چنین نتیجه گرفت که:«مجازات آزاری است که قاضی به علت ارتکاب جرم به نشانه نفرت جامعه از عمل مجرمانه و مرتکب آن برای شخصی که مقصر است
برطبق قانون تعیین میکند. آزار را، که صدمه ای به حقی از حقوق مجرم وارد می آورد نباید هدف مجازات تلقی کرد . هدف مجازات اصلاح مجرم ، دفاع اجتماعی واجرای عدالت است.
آزار وسیله نیل به این هدف عـالی است. مجازات قاضی در حدودی که قانون مـعلوم نموده است ، تعیین می کند . مـجازات ضامن اجراء قواعد مـربوط به نظم عمومی است
واز سایر وسائل تضمینیه مـمتاز ومشخص است. مـجازات شخصی است و برای همه یکسان است.»
طبقه بندی مجازات :
مجازات ها ازنظر هدف, شدت وخامت و رابطه[SUP]ء [/SUP]آنها با یکدیگر و همچنین حقوقی که بر اثر آنها محدود می شود، قابل طبقه بندی می باشند.
طبقه بندی مجازات بر مبنای شدت و وخامت آن
وخامت و شدت مجازات یکی دیگر از مبانی طبقه بندی آنهاست. از این نقطه نظر، مجازات دائمی در مقابل مجازات موقت قرار می گیرد.
دوام و موقت بودن از ملاکهائی است که منحصراً جهت مقایسه جرائم سالب آزادی به کار می رود.قانونگذار برای تعیین درجه وخامت مجازات،
در قانون مجازات سابق سسه درجه مجازات، جنائی و جنحه و خلاف، را به دست داده بود. ولی در قانون مجازات اسلامی، این طبقات بر حسب نوع جرائم ارتکابی به پنج دسته
، حدود، قصاص، دیات، تعزیرات و مجازات بازدارنده، تقسیم بندی شده است:
الف – انواع مجازات در قانون مجازات عمومی سابق
قانون مجازات عمومی مصوب 1304، با الهام از قوانین خارجی، جرائم را از حیث شدت و ضعف به چهار درجه، جنایت، جنحه مهم، جنحه کوچک و خلاف تقسیم کرده بود.
این قانون در سال 1352 اصلاح شد و چهار درجه تقسیم بندی به سه درجه جنایت و جنحه و خلاف تقلیل یافت. به موجب ماده 8 قانون مجازات اصلی جنایت عبارت بودند از:
اعدام ،حبس دائم ، حبس جنائی درجه یک از سه سال تا پانزده سال وحبس جنایی درجه دو از دو تا ده سال.مجازات اصلی جنحه عبارت بودنده از :
حبس جنحه ای از61 روز تا 3سال و جزای نقدی از 5001 ریال به بالا. ونهایتاً برای مجازات خلاف ، جزای نقدی از 200ریال تا 5000 ریال را تعیین کرده بود.
قانونگذار وخیم ترین مجازات را مجازات جنائی و خفیف ترین آن را مجازات خلاف قرار داده بود.
ب – انواع مجازات در قانون مجازات اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جنبش کلی در تغییر قوانین موجود به عمل آمد. اصل چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در باب قوانین، چنین می گوید:
« کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزائی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی وغیر اینها، باید بر اساس موازین اسلامی باشد...».
این فصاحت در بیان، ایجاب می نماید که پاره ای از قوانین اصلاح یا نسخ شوند، منجمله قانون مجازات عمومی سابق که با تصویب قانون مجازات اسلامی
مصوب هشتم مرداد ماه یکهزار و سیصد و هفتاد نسخ گردید: « کلیه قوانینی که با این قانون مغایر باشند، ملغی است » (ماده 498 ).
طبق ماده 12 این قانون، مجازاتهای مقرر پنج قسم است: حدود، قصاص، دیات، تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده.
این تقسیم بندی بر اساس نظر فقها و موازین اسلامی تعیین شده که بیشتر جنبه[SUP]ء[/SUP] حقوق جزای اختصاصی داشته
و در باب کتاب القضاء، کتاب الشهادات، کتاب الحدود و غیره مورد بحث و بررسی اکثر فقهای اسلامی قرار گرفته است.[SUP]1[/SUP]